Neste entramado, a memoria espállase, diversifícase e renóvase, abarcando non só o legado local, senón tamén as traxedias universais, nunha chamada constante á conciencia e á empatía. Porque, como lembra a profesora da Universidade de Santiago de Compostela (USC) Dolores Vilavedra, sen memoria non hai futuro, e é na literatura de ficción onde esa memoria atopa o seu fogar máis duradeiro e auténtico. No marco do programa de divulgación científica 'Pint of Sciences', a tamén crítica literaria analizou a evolución da chamada 'literatura da memoria' e a súa interacción co tempo histórico e coas mudanzas culturais na conferencia titulada 'Literatura e memoria en interacción dinámica'. Vilavedra é unha das figuras centrais na análise da literatura galega contemporánea, e leva anos investigando como a ficción literaria se entrelaza coa memoria histórica.
 

A FORZA INNOVADORA DAS PERIFERIAS

Para Vilavedra non hai dúbida de que recuperar a memoria da Guerra Civil era unha materia pendente da sociedade galega. E pon o foco sobre o "alto grao de aceptación social que tiveron as que podemos chamar 'políticas de memoria histórica', dende a apertura de fosas comunais ata o debate arredor de Meirás ou a aprobación da Lei de Memoria Histórica". Como foi posible acadar unha boa acollida para estas medidas? Baixo o seu punto de vista, "tivo moito que ver coa influencia do cine e da literatura", porque, como defende, "as artes repararon emocionalmente á sociedade para permitir a implantación amable destas políticas". "Se se implantaron de forma tan fluída e sen grandes tensións foi grazas á preparación emocional que levaron a cabo estas artes", asegura a profesora da USC, que deixa unha pregunta no ar: "As artes van por detrás da sociedade ou a sociedade reacciona unha vez se xeran as artes?".

Vilavedra defende que a innovación cultural adoita chegar sempre dende as marxes, tanto xeográficas como canónicas ou en termos de poder económico e simbólico. A xeito de exemplo fala do que aconteceu coas músicas. "O rap, o hip hop ou as música étnicas africanas puxéronse de moda en Europa hai un par de décadas porque chegaban dende esa periferia da que nace a innovación, non dende o centro da arte", explica. Da mesma maneira, a narrativa galega de ficción foi pioneira en abordar a memoria histórica moito antes que o canon literario estatal. Como proba, a profesora da USC lembra que 'Soldados de Salamina' (2001), de Javier Cercas, considerada peza clave na narrativa da Guerra Civil española, chegou cando o conto de Manuel Rivas 'A lingua das bolboretas', incluído na súa obra 'Que me queres amor?' (1995), xa levaba case unha década circulando e triunfando. "O tema en España agroma nas periferias e en Galicia adoita haber certa tolerancia con esas periferias porque tarda moito en chegar esa innovación ao centro da cultura canónica", sinala Vilavedra.

Así, segundo indica a profesora da USC, o que primeiro foi un movemento cultural marxinal --digamos que iniciado neste caso por Manuel Rivas falando do conflito do 36--, rematou sendo asumido polo público antes de que o 'stablishment' cultural se decatase conscientemente. E é que, como resalta, iso é o que adoita acontecer: "Cando a cultura canónica reacciona, a innovación xa está implantada e o público xa está enganchado co tema". Agora ben, Vilavedra tamén pon enriba da mesa outra das hipóteses que discorre en paralelo ao estudo do 'corpus': "calquera innovación non sobrevive máis de 15 anos, e xa é moito". "Isto é algo que ao longo da historia da literatura vemos que acontece constantemente", resalta. Pero a pregunta que se fai é: dentro de toda esta ameaza á memoria por esta dinámica de innovación, que pode facer a narrativa galega para evitar esa esclerose da memoria, para seguir dialogando e interaccionando de maneira dinámica e creativa? 

TRES XERACIÓNS, TRES MEMORIAS

Vilavedra explica tamén que a evolución da literatura da memoria pode observarse a través de tres xeracións:

- A primeira, a dos protagonistas da guerra: soldados, exiliados, refuxiados... Estes dan lugar a unha memoria literaria da confrontación, pero cunha publicación moi tardía, xa no seu exilio, oculta e silenciada pola censura do réxime e a autocensura por medo a represalias. Así, ata a morte de Franco publícanse moi poucas novelas.

- A segunda, a dos fillos, representa a memoria da reconciliación. Trátase dunha memoria funcional influída por pensadoras como Hannah Arendt e o seu concepto de 'banalidade do mal'. Esta xeración intenta comprender e procesar sen estar paralizada polo trauma directo dos seus pais, cuxo enfrontamento directo coa guerra imposibilítaos para todo o que non sexa un movemento meramente reactivo, de supervivencia. Os fillos, xa liberados do bloqueo, guiados pola empatía, usan a imaxinación para enfrontarse literariamente cos demos dos seus pais.

- A terceira, a dos netos, marca un xiro. Xa sen vínculos filiativos, non coma no caso dos fillos. Estes netos deciden de maneira ética e política que memoria reivindicar e restituír, liberados da presión familiar. É unha memoria 'afiliativa', os netos comezan a renunciar a facer abordaxes totalizadoras da memoria, a esa idea de querer contalo todo, para centrarse máis nos colectivos e nas voces silenciadas e nas memorias de grupo: anarquistas, mulleres, nenos... É precisamente dentro desta terceira etapa cando se produce o fenómeno Manuel Rivas, especialmente despois de que gañase o Premio Nacional de Narrativa Española en 1996 con 'Que me queres amor?'. Para Vilavedra, el sería algo así como un "emprendedor da memoria", porque "foi unha figura necesaria na sociedade para poñer en marcha mecanismos de activación da memoria colectiva". 

AS NARRADOAS CHEGARON PARA REVIVIR A LITERATURA EN MOMENTOS DE CRISE

A crise do sistema político --inmerso nun cambio de goberno por aquel entón--, o 15M, a fragmentación social, o conflito catalán e o nacemento de novas identidades (de xénero, sexuais, culturais) semellan, nun primeiro intre, relegar a memoria a un segundo plano. "Pero a literatura reacciona para sobrevivir á esclerose da memoria, e chegan as narradoras", resalta Vilavedra. A partir dos anos 2000, a narrativa escrita por mulleres (netas e mesmo bisnetas desa primeira xeración) toma forza con novas perspectivas, narrando dende a experiencia feminina: son elas as que contan a súa propia historia, non os homes os que falan sobre elas. "Isto supón un 'revival' para a literatura galega, un chute de renovación", indica a profesora da USC. Esta transformación tamén ven coincidir cunha expansión do concepto de memoria traumática cara a unha dimensión global.

Coa chegada da globalización, empezouse a ver que "a memoria do pasado traumático do 36 non era algo exclusivo noso, senón que había memorias traumáticas por todo o mundo e iso é un fenómeno cosmopolita e trasnacional, que a literatura podía aproveitar como canle de negocio". Así, a nosa literatura comeza a abrirse a otros pasados traumáticos, pasados incómodos. "Isto supón tamén un cambio con respecto ás xeracións anteriores de escritores, pois se antes o que se facía era falar da nosa memoria incómoda da Guerra Civil, agora saímos ao pasado incómodo do mundo, ao Holocausto, aos campos de concentración, á División Azul...", sinala Vilavedra. Neste contexto, apunta que "os narradores apostan polo que podemos chamar 'epización', é dicir, por dárlle un pulo épico ás súas novelas, achegando os temas a un modelo próximo á novela de acción e aventuras", o cal "quita trascendencia moral, pero facilita que chegue a máis público, gañando en capacidade de difusión".

O FUTURO: HOLOCAUSTO, PALESTINA E A NOSA CAPACIDADE DE LEMBRAR